Koronavirus infektsiyasi (COVID-19) — alomatlari, yuqishi, tashxislash, davolash

Koronavirus infektsiyasi COVID-19 (inglizcha COrona VIrus Disease 2019 qisqartmasi) — SARS-CoV-2 koronavirusi tufayli yuzaga keladigan kuchli o’tkir respirator infektsiya. Bu xavfli kasallik hisoblanib, u yengil shakldagi O’RVI ko’rinishida ham, virusli pnevmoniya ko’rinishidagi asoratli og’ir shaklda ham kechishi mumkin. Virusli pnevmoniya (zotiljam) o’z navbatida nafas yetishmovchiligi yoki o’tkir respirator distress-sindromga olib kelishi mumkinligi bilan hayotga xavf tug’diradi.

Hozircha kasallikka qarshi virusga qarshi terapiya yoki profilaktika vositalari mavjud emas. Aksariyat hollarda (taxminan 80%) maxsus davolanish talab etilmaydi va tiklanish o’z-o’zidan sodir bo’ladi. Kasallikning og’ir shakllari keksalar va ayrim kasalliklarga, shu jumladan astma, qandli diabet va yurak kasalliklariga chalingan bemorlarda ko’proq rivojlanadi. Og’ir holatlarda hayotiy zarur organlarning funktsiyalarini saqlab qolish vositalari qo’llaniladi.

Kasallik yangi virus tufayli kelib chiqqan, odamlar unga qarshi immunitetga ega emas, shuning uchun infektsiyaga barcha yosh toifasidagilar moyil bo’ladi. Virus yo’talish yoki aksirish paytida havoga sochiladigan virus tomchilarini nafas orqali yutish, shuningdek virus tushgan yuzalarga qo’l bilan tegib, so’ngra qo’l bilan ko’z, burun yoki og’izga tegish orqali yuqadi. Samarali profilaktika choralariga qo’llarni tez-tez yuvish va nafas olish gigienasi qoidalariga rioya qilish kiradi.

Taxminan 15% hollarda, kasallik og’ir shaklda, kislorodli terapiya zarurati yuzaga kelishi bilan kechadi, yana 5% da bemorlarning holati o’ta og’ir bo’lishi qayd etiladi. Dunyo miqyosida o’lim darajasi 6,5% ga baholanmoqda ^[manba].

Epidemiyaga tufayli Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan sog’liqni saqlash sohasida xalqaro darajadagi ahamyatga ega favqulodda holat e’lon qilingan, global darajadagi xatarlar esa juda yuqori deb baholanmoqda. Vaziyat tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda, kasallanganlar va vafot etganlar soni kun sayin ortib bormoqda.

Kasallikni o’rganishga qaratilgan turli xil ilmiy va klinik tadqiqotlar olib borilmoqda. Ko’pgina ilmiy va tibbiy nashriyot va tashkilotlar yangi kasallik bilan bog’liq to’siqsiz ma’lumot olish va ma’lumot almashish to’g’risida bayonotga obuna bo’lishgan.

2020-yil 11-mart kuni virus tarqalishi pandemiya deb tan olindi. Ushbu pandemiya insoniyat tarixidagi nazorat qilisa bo’ladigan birinchi pandemiya sanaladi. Hukumatlar vaziyatni nazorat qilishga qodir bo’lgan o’qitilgan xodimlarning ro’yxatini, shuningdek davolanish uchun zarur bo’lgan dori-darmonlar, shaxsiy himoya vositalari, zaxira va jihozlarning ro’yxatlarini tayyorlashlari mantiqan to’g’ri bo’ladi.

Terminologiya

2020-yil 11-fevralda Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti ushbu kasallikka o’zining rasmiy nomini berdi — COVID-19 ^[manba].

Kasallikni keltirib chiqaradigan virus esa boshqacha nomlanadi — SARS-CoV-2. Ushbu nom virusning 2003 yilda Xitoyda o’tkir respirator sindromning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan SARS-CoV virusiga o’xshashligi sababli berilgan. Shu bilan birga, ko’pincha «COVID-19 virusi», «COVID-19 koronavirus infektsiyasi» yoki «COVID-19 chaqiruvchi virusi» atamalari ishlatiladi. Biroq, kasallikning nomi virusning nomi emas va Xalqaro taksonomiya bo’yicha Qo’mita tomonidan berilgan SARS-CoV-2 nomini almashtirishga mo’ljallanmagan.

Epidemiologiya

2019-yil 31-dekabr kuni Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti Xitoyda, Hubey provinsiyasining Uxan shahrida noma’lum qo’zg’atuvchi sababli 44 ta pnevmoniya holati qayd etilganligi haqida xabardor qilingan. Patogen yangi koronavirus (hozirda SARS-CoV-2 deb nomalanadi, dastlab 2019-nCoV degan vaqtincha nom berilgan edi) bo’lib chiqdi, u ilgari odamlar orasida aniqlanmagan virus sanaladi.

Virus aniqlangan kundan boshlab 30 kun ichida infektsiya Uxan sharidan butun mamlakat bo’ylab tarqaldi. Shunday bo’lsa-da, Xitoy misolida karantin natijasida infektsiyaning tarqalishini to’xtatish mumkinligi aniq bo’ldi.

Epidemiyaning boshlanishi munosabati bilan 2020-yil 30-yanvarda JSST sog’liqni saqlash sohasida xalqaro tashvishli favqulodda vaziyatni e’lon qildi va 2020-yil 28-fevralda JSST global darajada xavfni yuqori darajadan juda yuqori darajagacha ko’tardi.

2020-yil 11-martda epidemiya pandemiya deb tan olindi. Pandemiyaning xavfi — ko’p odamlarning bir vaqtning o’zida infektsiyalanishi sog’liqni saqlash tizimining haddan tashqari yuklanishiga, gospiyalizatsiyalar va o’limning ko’payishiga olib kelishi mumkinligida. Sog’liqni saqlash tizimi juda ko’p o’ta og’ir bemorlar oqimiga tayyor bo’lmasligi mumkin.

Infektsiyaga qarshi eng muhim chora davolash ishlari emas, balki vaqtdan yutish va sog’liqni saqlash tizimiga tushadigan yukni kamaytirish uchun uning tarqalish tezligini sekinlashtirishdir. Aholi o’rtasida yetarli darajada jamoaviy immunitet hosil bo’lgandan so’ng epidemiya tabiiy ravishda tugaydi.

Kasalliklarni nazorat qilish va profilaktikasi markazining 2020-yil 11-fevral holatiga ko’ra, Xitoydagi 72,314 ta bemor tahlillari quyidagi natijalarni ko’rsatdi:

• Bemorlarning 87 foizi 30 yoshdan 79 yoshgacha bo’lganlar;
• 1 foizi 9 yosh va undan kichik bolalar;
• 1 foizi 10 yoshdan 19 yoshgacha bo’lgan o’spirinlar;
• 3 foizini 80 va undan yuqori yoshli qariyalar tashkil etdi.

Bolalar orasida kasallanish holatlar kamdan-kam uchraydi, odatda bu butun oilaning kasallanishi yoki bolaning infektsiyalangan bemor bilan aloqa qilishi natijasida qayd etiladi. Erkak va ayollar nisbati mos ravishda 51% dan 49% atrofida. Umumiy bemorlarning 4 foizi tibbiyot xodimlari hissasiga to’g’ri keladi.

AQShda bemorlarning taxminan uchdan bir qismi 65 yoshdan oshganlar. Bu yosh guruhida kasalxonaga yotqizilganlarning 45 foizi, intensiv terapiyaga o’tkazilganlarning 53 foizi va o’lim holatlarining 80 foizi to’g’ri keladi.

Infektsion jarayon

Etiologiya

Koronavirusli kasallik COVID-19, ilgari noma’lum bo’lgan betakoronavirus SARS-CoV-2 tomonidan chaqiriladi. Qo’zg’atuvchi birinchi marta 2019-yil dekabr oyida Xitoyning Uxan shahrida pnevmoniyaga chalingan bemorlarning bir guruhida o’pkadan olingan suyuqlik namunalarida topilgan [manba].

SARS-CoV-2 Sarbecovirus kichik avlodiga mansub va odamlarni kasallashga qodir bo’lgan yettinchi koronavirusdir [manba].

SARS-CoV-2 membranali, zooantroponoz, RNK saqlovchi virusdir, to’liq genomning filogenetik tahliliga ko’ra, virus dastlab ko’rshapalaklar orasida tarqalgan, ammo odamlarga hozircha noma’lum oraliq hayvon orqali yuqgan.

Virusning to’liq genomi allaqachon shifrlangan, barcha uchun ochiq sanaladi va uni GenBank ma’lumotlar bazasi orqali ko’rish mumkin. Bir tadqiqot virusning L va S deb belgilangan ikkita shtammining mavjudligini taxmin qiladi, L esa Uxanda tarqalgan virusning asl nusxasi bo’lishi mumkin, u ko’proq tajovuzkor va kamroq tarqalgan sanaladi.

Infektsiya yuqishi

Virus yo’talish yoki aksa urish paytida havoga purkalgan mayda tomchilarni nafas orqali yutish natijasida yuqadi. Virus bilan zararlangan tomchilar buyumlarga va narsalarga tushishi, so’ngra ularga tekkan odam ko’zlari, burun yoki og’ziga tegishida ham infektsiyalanish sodir bo’lishi mumkin.

Virus havoda sochilgan yoki jismlar yuzasiga tushgan holda bir necha soat davomida yashovchan bo’ladi. Metall yuzasi va plastmassada u 2-3 kungacha faol saqlanib turishi mumkin ^[manba].

Xitoy Kasalliklarni nazorat qilish va profilaktika markazining ma’lumotlariga ko’ra, COVID-19 bo’lgan bemorlarning najaslarida ham faol virus aniqlangan, bu infektsiyani fekal-oral yo’l orqali yuqishi mumkinligini anglatadi, masalan, ifloslangan qo’llar, oziq-ovqat va suv orqali. Biroq, ushbu uzatish mexanizmi COVID-19 holatida asosiy yo’l sanalmaydi. Shuningdek, virus qon va so’lakda aniqlanganligi haqida xabarlar mavjud.

Bir tadqiqotda bir oilaning kasallanganligi, unda ikki oila a’zosida kasallikning biron bir alomati va rentgenogrammada anomaliyalar bo’lmaganligi, ammo yuqori nafas yo’llarining shilliq namunalari virusning mavjudligini ko’rsatgani qayd etilgan. Shunday qilib, kasallik alomatlarsiz kechishi ham mumkin. Garchi infektsiyaning alomatlarsiz kechayotgan bemordan yuqganligi haqidagi ma’lumtlar tanqidga uchragan bo’lsa-da, buni isbotlovchi dalillar tobora ko’payib bormoqda.

Shuningdek homiladorlikning uchinchi trimsetrida pnevmoniya kuzatilsa homilaning infektsiyalanishi yoki uning dunyoga kelganidan keyin biron-bir asoratlar rivojlanishi haqida ma’lumotlar yo’q. Shunga qaramay, hozirgi tadqiqotlardagi namunalar juda oz va Xitoy Milliy sog’liqni saqlash komissiyasi homilador ayollarni tug’ruqdan keyin kuzatib borish, shuningdek, bolani tug’ilgandan keyin uni bemor onadan kamida 14 kun davomida izolyatsiya qilish bo’yicha tavsiyalar berilgan.

Xitoyda kasallik yuqishi asosan oila doirasida bo’lib, ushbu mamlakatda kasalxonalarda infektsiya tarqalishi aniqlanmagan.

Taxminlarga ko’ra, virus quruq va sovuq sharoitda yaxshiroq yuqadi, ammo mavsumiylikni aniq aniqlash uchun qo’shimcha tadqiqotlar talab etiladi.

Patogenez

Hozirgi vaqtda patogenez noma’lum, ammo u SARS-CoV virusining patogeneziga o’xshash bo’lishi mumkin. Virus hujayra ichiga angiotenzin almashtiruvchi ferment 2 retseptorlariga birikib kiradi deb hisoblanadi ^[manba]. Xuddi shu tarzda SARS-CoV virusi ham hujayraga kirib boradi, ammo SARS-CoV-2 holatida virus yuzasida peplomerdagi retseptorlarni bog’laydigan domenning tuzilishi retseptor bilan yanada kuchliroq birikishini nazarda tutadi. Shuningdek peplomerada furinga o’xshash proteazalarni parchalash uchun sayt aniqlangan, bu SARSga o’xshash boshqa coronaviruslarda aniqlanmagan.

Infektsiya sodir bo’lgach, virus shilliq orqali nafas yo’llari bo’ylab tarqaladi. Bu katta miqdorda sitokinlar chiqarilishini keltirib chiqaradi va tanadagi immunitet reaktsiyasini qo’zg’atadi. Bunday holda, qonda limfotsitlar, xususan T-limfotsitlar sonining pasayishi kuzatiladi.

Ba’zi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, virusga qarshi kurashish uchun juda ko’p limfotsitlar sarf etiladi. Ular sonining kamayishi immunitet tizimining himoya qobiliyatini pasaytiradi va kasallikning kuchayishiga olib keladi.

Immunitet

SARS-CoV-2 virusiga qarshi immunitetning davomiyligi va intensivligi to’g’risida ma’lumot hozircha mavjud emas. SARS-CoV-2 dan farqli bo’lgan koronaviruslarga qarshi gumoral immunitet hosil bo’ladi, ammo ko’pincha infektsiyaning takrorlanish holatlari uchraydi.

Alomatlari

28-fevral holatiga ko’ra 1099 bemorlar bo’yicha kasallikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

• Isitma — 88,7% hollarda (37,5 °C va undan yuqori);
• Yo’tal — 67,8% hollarda.

Kasallikning boshqa belgilari orasida quyidagilar kuzatilgan:

• Charchoq — 38,1% hollarda;
• Nafas qisilishi — 18,7%;
• Mushaklar yoki bo’g’imlardagi og’riqlar — 14,9%;
• Tomoq og’rig’i — 13,9%;
• Bosh og’rig’i — 13,1%;
• Burun bitishi — 4,8%.

33,7% hollarda yo’tal balg’am ajralishi bilan kechadi. Ba’zan gastroenterit belgilari, shu jumladan, ich ketishi, ko’ngil aynishi va qayt qilish uchraydi. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, kasallikning yengil shakllari umumiy shamollash alomatlari bilan kechadi.

Isitma kasalxonaga yotqizilganlar orasida eng keng tarqalgan alomat sanaladi, ammo kasalxonaga yotqizilishidan oldin bemorlarning yarmidan kamrog’ida rivojlangan bo’ladi. Barcha bemorlarda ham harorat ko’tarilmaydi. Tana haroratining 39 °C dan yuqori ko’tarilishi 12,3% bemorlarda qayd etiladi.

Klinik tasvir

SARS-CoV-2 virusi tomonidan chaqiriladigan infektsiya alomatlarsiz yoki yengil shaklda ham, o’lim xavfi yuqori bo’lgan og’ir shaklda ham kechishi mumkin, ammo to’liq klinik tasvir hali to’liq o’rganilmagan. Kasalik alomatlari infektsiyadan keyin o’rtacha 5-6 kun davomida rivojlanadi va inkubatsiya davri 1-14 kunni tashkil etadi ^[manba].

Joriy ma’lumotlarga ko’ra, infektsiya taxminan uch asosiy klinik shakllarda namoyon bo’lishi mumkin ^[manba]:

• Yuqori nafas yo’llari infektsiyasining alomatlari bilan yengil O’RVI;
• Hayot uchun xavf tug’dirmaydigan pnevmoniya;
• O’tkir respirator distress-sindrom bilan og’ir pnevmoniya.

Shuningdek, infektsiya fonida nafas yetishmovchiligi, sepsis va septik (infektsion-toksik) shok kuzatilishi mumkin.

Aksariyat hollarda kasallik yengil shaklda davom etadi. Ta’kidlanishicha, yengil alomatlari bo’lgan bemorlar odatda bir hafta ichida tuzaladilar.

Bir tadqiqotda, o’pka rentgenogrammasida normadan chekinishlar bemorlarning 75 foizida kuzatilishi aniqlangan. Bundan tashqari, pnevmoniya asimptomatik infektsiyali holatlarda ham aniqlanishi mumkin. Bemorlarning uchdan bir qismidan kamrog’ida o’tkir respirator distres-sindrom rivojlanadi. Bu holda distress-sindromda gipoksiyaga hamorhlik qiluvchi taxikardiya, taxipnoe yoki sianoz hamrohlik qilishi aniqlanishi mumkin.

Homilador ayollarda kasallikning ayrim belgilari organizmning homila ko’tarish holatiga moslashishi yoki homiladorlik tufayli yuzaga keladigan nojo’ya ta’sirlarga o’xshash bo’lishi mumkin. Bunday alomatlar isitma, nafas qisilishi va charchoqni o’z ichiga oladi.

Kasallikka har qanday yoshdagilar chalinishi mumkin, u bolalarda kattalarga nisbatan ko’p og’ir bo’lmagan shaklda davom etadi, ammo alomatlari o’xshash bo’ladi, shu jumladan pnevmoniya ham.

2143 bemor bolalar tahlili shuni ko’rsatdiki, ular orasida og’ir va o’ta og’ir holatlar atigi 5,9 foizni tashkil etgan. Biroq juda yosh bolalar infektsiya oldida ojizroq bo’lishadi. Shuningdek, bolalarda kattalarga qaraganda bir vaqtning o’zida boshqa viruslar bilan infetksiyalanish ko’proq uchrashi mumkin.

O’pka mexanik shamollatilishini talab qiladigan yoki nafas sifatida beriladigan aralashmada kislorod ulushi 60% va undan yuqori bo’ladigan bemorlar o’ta og’ir kasallanganlar guruhiga kiradi.

Tashxislash

Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti SARS-CoV-2 infektsiyasiga shubha bo’lgan odamlarda kasallikni tashxislash bo’yicha aniq tavsiyalar bergan.

O’zbekistonda SARS-CoV-2 virusini aniqlash O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan e’lon qilingan algoritmga muvofiq amalga oshiriladi, shuningdek, koronavirusni laboratoriya sharoitida aniqlash uchun vositalar mavjud.

Laboratoriya diagnostikasi

Polimerazali zanjirli reaktsiya

Virusni real vaqtda teskari transkripsiyali polimeraza zanjiri reaktsiyasi yordamida tashxislash mumkin. Tahlil uchun namuna sifatida balg’am yaxshi mos keladi, ammo quyi nafas yo’llaridan namuna olishning iloji bo’lmasa, yuqori nafas yo’llaridan olinga surtmadan foydalanish mumkin.

Infektsiyaga shubha qilinsa, ammo sinov natijasi salbiy bo’lsa, nafas yo’llarining turli qismlaridan tahlil qilish uchun takroriy namuna olinishi mumkin.

Serologik testlar

Serologik testlar hozircha ishlab chiqish bosqichida. Fevral oyi oxirida organizmda o’ziga xos antitanalarni aniqlashga asoslangan testlarni yaratish haqida birinchi xabarlar paydo bo’ldi. Virusga qarshi IgM va IgG antitanalari uchun bir vaqtning o’zida kombinatsiyalangan qon tahlili o’tkazildi.

M immunoglobulinlariga test o’tkazish yaqinda virus bilan infektsiyalanganlikni aniqlash imkoniyatini beradi, G immunoglobulinlari uchun test kasallikning keyingi bosqichlarida infektsiya mavjudligini aniqlaydi. Sinov vaqti taxminan 15 daqiqani tashkil etadi. Sinov davomida sezgirlik va o’ziga xoslikning yakuniy  ko’rsatkichlari mos ravishda 88,66% va 90,63% ekanligi qayd etilgan.

Rentgenolgik tekshiruv

Agar pnevmoniyaga shubha tug’ilsa, rentgenografiya ikkala o’pkada, ba’zida faqat bittasida esa infiltratlar mavjudligini ko’rsatishi mumkin. Agar pnevmoniya belgilari bo’lsa, ammo rentgen tekshiruvi hech qanday natija ko’rsatmasa, aniqroq tasvir kompyuter tomografiyasi yordamida olinishi mumkin.

Bolalarda tasvir kattalarnikiga o’xshash bo’ladi, ammo virusli pnevmoniya odatda yengil shaklda kechishi bois rentgenogrammada normadan chetga chiqish aniqlanmay qolishi va tashxis noto’g’ri qo’yilishi mumkin.

Diagnostik ko’rsatkich va biomarkerlar

COVID-19 turli darajadagi og’irlikka ega klinik shakllarda namoyon bo’lishi sababli, diagnostika vazifalaridan biri bu kasallik og’ir shaklga o’tishi mumkin bo’lgan bemorlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Bu maqsadda tegishli biomarkerlarni aniqlash talab qilinadi. Kasallikning og’irligiga qarab, bemorni yo’naltirish va uning holatidagi o’zgarishlarga o’z vaqtida javob qaytarish uchun muntazam ravishda tegishli qon tahlili o’tkazib turiladi.

Kichik tadqiqotlardan birida bemorlarning ko’pchiligida qonda prokalsitonin darajasi me’yorda bo’lganligi, ammo ikkilamchi bakterial infektsiya aniqlangan 4 bemorning 3 tasida ko’tarilganligi qayd etilgan. Bir necha izlanishlarning meta-tahlili shuni ko’rsatdiki, prokalsitonin miqdorining oshishi, COVID-19 holatida kasallikning yanada og’ir darajasi bilan bog’liq, bu ikkilamchi bakterial infektsiyaning natijasi bo’lishi mumkin.

Bemorlarda eozinopeniya ham kuzatiladi, lekin u kasallik og’irligiga bog’liq emasligi ta’kidlanadi. Agar rentgenogrammalarda o’zgarishlar va kasallik alomatlari bo’lsa, eozinopeniya COVID-19 markeri bo’lib xizmat qiladi.

Kritik holatdagi bemorlarda qon plazmasida yallig’lanish jarayonlari markerlari oshganligi qayd etiladi. Kichik bir tadqiqotda intensiv terapiya bo’limiga tushgan bemorlarda IL-2, IL-7, IL-10, GCSF, IP-10, MCP1, MIP1A va TNFα darajasi yuqori ekanligi qayd etilgan.

Limfopeniya ham infektsiyaning diagnostik belgisi bo’lib xizmat qilishi mumkin va bemorlarning 83 foizida kuzatiladi. O’ta og’ir holatlarda limfopeniya vaqt o’tishi bilan og’irlashdi va o’limgacha olib kelishi mumkin.

Sepsis qayd etilmaganda kasallikning og’irligi arterial qonning kislorod bilan to’yinganligi va nafas olish soniga qarab belgilanadi. Bemor qonida virus RNK`si aniqlanishi kasallikning og’ir darajasiga ishora qilishi mumkin. Sepsis rivojlanganligiga qonda laktatining darajasi 2 mmol / l va undan yuqori bo’lishi ishora qilishi mumkin. Limfopeniya va D-dimer darajasi yuqoriligi o’lim ehtimoli yuqori bo’ladi.

Differentsial tashxis

COVID-19 kasalligini alomatlariga ko’ra, boshqa o’tkir respiratorli infektsiyalardan, xususan, umumiy shamollash va boshqa O’RVI`lardan ajratib bo’lmaydi. COVID-19`da rivojlanadigan pnevmoniya boshqa qo’zg’atuvchilar tomonidan chaqiriladigan pnevmoniyadan klinik farqlanmaydi. Tashxis qo’yishning asosiy kaliti bu bemorning sayohatlar qilgani yoki boshqa kasallanganlar bilan aloqada bo’lganligi tarixi. Guruhli pnevmoniya holatlarida, ayniqsa harbiy xizmatchilarda adenovirus yoki mikoplazma infektsiyalari shubha qilinishi mumkin.

Boshqa infektsiyalarni ma’lum patogenlarni test orqali istisno etish orqali chiqarib tashlash mumkin, xususan:

• Bakterial pnevmoniyani qon yoki balg’am ekish orqali;
• Boshqa virusli infektsiyalarni teskari transkripsiya bilan polimerazali zanjirli reaktsiyasi orqali.

Ekspress testlar grippni tashxislashda yordam beradi, ammo ularning salbiy natija berishi grippni istisno qilmaydi.

Oldini olish

Hozirgi vaqtda infektsiyalanish holatida zararlanishni oldini olishga qaratilgan tavsiya etilgan choralar mavjud emas. SARS-CoV-2 virusiga qarshi vaktsina yaratilmagan, ammo bu yo’nalishda faol izlanishlar olib borilmoqda.

Jahon Sog’liqni Saqlash Tashkiloti SARS-CoV-2 infektsiyasi xavfini kamaytirish uchun bir qator tavsiyalar bergan ^[manba], jumladan:

• Qo’llarni sovun yoki spirtli vositalar bilan yuvish;
• Yo’talganda yoki akisrganda burun va og’izni tirsak yoki bir marta ishlatiladigan salfetka bilan yopish, shundan so’ng albatta qo’llarni yuvish;
• Yo’tal yoki isitmasi bo’lgan odamlar bilan yaqin aloqada bo’lmaslik (kamida 1 metr masofa saqlash);
• Iloji bo’lsa, burun, og’iz va ko’zlarga tegmaslik;
• Yengil O’RVI kasalligi alomatlari bo’lsa, uyda qolish;
• Isitma, yo’tal va nafas qisilishi kuzatilsa, tibbiy muassasaga murojaat qilish (telefon orqali);
• Tirik hayvonlar, go’sht yoki parrandalar sotiladigan oziq-ovqat bozorlariga tashrif buyurganda gigiena qoidalariga rioya qilish;
• Xayvonlarning xom yoki issiqlik bilan ishlov berilmagan mahsulotlarini iste’mol qilishdan saqlanish.

Rezina qo’lqoplar kiyish samarali himoya usuli sanalmaydi va zararlanish xavfini oshirishi mumkin. Eng samarali usul qo’llarni yuvish sanaladi. Qo’l berib ko’rishishlarni bekor qilish, odamlar bilan oraliq masofa saqlash kasallanish ehtimolini kamaytrishi mumkin.

Tibbiy xodimlar holatida JSST bemorlarni parvarishlashda tibbiy niqoblardan, havoga bemorning suyuqliklari sochilishi mumkin bo’lgan muolajalarni bajarishda esa respiratorlardan foydalanishni tavsiya qiladi.

Qulay sharoit bo’lganda virus turli sirtlarda bir necha kun davomida yashovchan bo’lsa-da, ammo natriy gipoxlorit va vodorod peroksid kabi oddiy dezinfektsiyalash vositalari ta’sirida bir daqiqadan kam vaqt ichida nobud bo’ladi.

Hozirgi kunga qadar infektsiya tarqalishini oldini olishning eng samarali chorasi uning manbalarini nazorat qilish, jumladan, erta tashxis qo’yish, infektsiya holatlari to’g’risida o’z vaqtida xabar berish, bemorlarni izolyatsiya qilish, shuningdek vaziyat to’g’risida aholini xabardor qilib borish va tartibni saqlashdir.

Davolash

SARS-CoV-2 virusiga qarshi maxsus virusga qarshi terapiya mavjud emas, faqat simptomatik davolash usullari mavjud.

Antibiotiklar viruslarga qarshi ta’sirga ega emas va davolashda foydalanilmaydi. Ammo, agar ikkilamchi bakterial infektsiya aniqlansa tayinlanishi mumkin. Asosan, bemorlarga simptomatik va qo’llab-quvvatlovchi terapiya ko’rsatiladi. Og’ir holatlarda davolash a’zolarning hayotiy funktsiyalarini saqlashga qaratiladi.

Agar biron-bir sababga ko’ra kasalxonada davolanishning iloji bo’lmasa, yengil holatlarda, xavotirli alomatlar va surunkali kasalliklar bo’lmasa, shifokor ruxsatiga ko’ra bemorni uyida davolash mumkin. Lekin nafas qisilishi, qon yo’talish, balg’am ajralishining ko’payishi, gastroenterit belgilari yoki ruhiy holat o’zgarganda kasalxonaga yotqizish ko’rsatiladi.

Bundan tashqari, JSST va Xitoyning klinik tavsiyalari bir-biridan farq qiladi. Xitoy tavsiyalarida JSST tavsiyalaridan farqli o’laroq, kortikosteroidlar, antibiotik va virusga qarshi vositalardan foydalanish kabi bahsli davolanish choralari keltiriladi.

JSST shuningdek, chekish, xalq tabobati vositalari, shu jumladan o’tlarga asoslangan dorilarni qo’llash va uyda mustaqil davolanish, antibiotiklarni noo’rin qo’llash infektsiyaga qarshi kurashishga yordam bermasligi, ammo sog’liq uchun zararli bo’lishi mumkinligidan ogohlantiradi.

Eksperimental terapiya

Garchi litsenziyasiz dorilar va eksperimental davolash usullari amalda qo’llanilsa ham, masalan virusga qarshi vositalardan foydalangan holda, bunday davolanish axloqiy jihatlarga asoslangan klinik sinovlarning bir qismi sifatida amalga oshirilishi kerak. Ham ilmiy izlanishlar bilan, ham axloqiy jihatdan asoslangan vositalardan foydalanish juda muhim sanaladi.

JSST nazorat ostidagi tasodifiy sinovlar uchun protokol tayyorlagan. Samaradorligi tasdiqlanmagan vositalardan foydalanish og’ir ahvoldagi bemorlarga zarar yetkazishi mumkin, keng qo’llanilishi esa Xelsing deklaratsiyasi qoidalarini buzadi.

Masalan xloroxin, gidroksixloroxin, azitromitsin, shuningdek lopinavir va ritonavir nojo’ya ta’sir sifatida yurak bilan bog’liq muammolarga olib kelishi mumkin.

Terapiyada qo’llaniladigan dorilarning samaradorligi gipotezalarga emas, balki samaradorligini tasdiqlovchi klinik tadqiqotlarga asoslanishi lozim. Gipotezalar  faqat oldindan rejalashtirilgan kichik klinik tadqiqotlar uchun asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.

Shunday bo’lsa-da, JSST favqulodda holat tufayli, agar bemor ogohlantirilsa va rozilik bersa, klinik tadqiqotlardan tashqari holatlarda ham eksperimental terapiyani o’tkazishni axloqiy tarafdan to’g’ri deb hisoblaydi. Bunday davolash usullari nazorat ostida olib borilishi, uning natijalari esa qayd etib borilishi va ilmiy va tibbiy kengashga taqdim etilishi kerak.

Isbotlangan samarali davolash usullari aniq emasligi bois, Xitoy Xalqaro ma’lumotlar almashish va tibbiyot va sog’liqni saqlash sohasida ilgari surish uyushmasi COVID-19 kasalligini davolash uchun antivirus vositalarni o’z ichiga olgan terapiya bo’yicha qo’llanma chop etdi. Bunda davolash uchun lopinavir va ritonavir va interferon alfa sochmasi ingalyatsiyasini qo’llash nazarda tutiladi. Tavsiyalar individual davolanish holatlari, tarixan boshqariladigan tadqiqot va retrospektiv o’rganishlarning zaif dalillariga asoslanadi.

COVID-19 bilan kasallangan bemorlarni davolash bilan shug’ullanadigan bir guruh koreyalik shifokorlar ham o’z tavsiyalarini ishlab chiqqanlar. Unda virusga qarshi vositalar surunkali kasalliklari bo’lmagan va kasallik yengil shaklda kechayotgan yosh bemorlar uchun tavsiya etilmagan. Surunkali kasalliklari bo’lgan va kasallik og’ir shaklda kechayotgan bemorlar uchun ular ham lopinavir va ritonavir yoki xloroxin qo’llashni tavsiya etishgan. Xloroxin bo’lmaganda, gidroksixloroxin ishlatilishi mumkin.

Ribavirin va interferon koreys shifokorlari tomonidan jiddiy nojo’ya ta’sirlarga ega ekanligi sabab tavsiya etilmaydi, lekin boshqa muolajalar samarasiz bo’lgan hollarda foydalanish ko’rsatiladi.

Qo’llab-quvvatlovchi terapiya

Og’ir holatlarda asosiy yordamchi davolash usuli kislorodli terapiyadir. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti barcha mamlakatlarga shifoxonalarni qonda kislorod miqdorini o’lchash asboblari va tibbiy kislorod terapiyasi uchun asboblar bilan ta’minlashni tavsiya qiladi.

O’tkir respirator distress-sindrom holatida o’pkani mexanik shamollatish talab qilinadi. Yanada og’ir holatlarda ekstrakorporal membranali oksigenatsiya qo’llaniladi, bu o’tkir gipoksik nafas yetishmovchiligi bo’lgan bemorlarni qo’llab-quvvatlashning murakkab va kompleks usuli hisoblanadi. Ushbu usul SARS-CoV-2 infektsiyasi fonida ham yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yurak yetishmovchiligining og’ir shakllarida amalga tatbiq etiladi.

Kortikosteroidlar bilan davolash

SARS-CoV, MERS-CoV va SARS-CoV-2 katta miqdorda sitokinlar ajralib chiqishiga olib keladi, bu kuchli immun reaktsiyasini keltirib chiqaradi. Immunitet reaktsiyasi o’pkaning o’tkir shikastlanishi va o’tkir respirator distress-sindrom rivojlanishining sabablaridan biridir. Ba’zi tadqiqotlarda kortikosteroidlar O’RDS holatida qo’llash o’rinli ekanligi keltiriladi.

Kortikosteroidlar yallig’lanishni yengillashtirishi va buning natijasida o’pkaning keyingi zararlanishini kamaytirishi mumkin. Xususan, ular SARS-CoV va MERS-CoV tomonidan kelib chiqadigan infektsiyalarni davolashda ishlatilgan, biroq tadqiqotlar natijalari shuni ko’rsatadiki, ular o’limni kamaytirishga yordam bermagan, balki organizm viruslarni sekinroq sur’atda yo’q qilishiga olib kelgan.

Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti kortikosteroidlarni infektsiyani davolashda terapiyaning bir qismi sifatida buyurishni tavsiya etmaydi. SARS-CoV holatida kortikosteroidlarni qo’llashning metatahlili xulosa chiqarish uchun yetarlicha ma’lumotga ega bo’lgan 4 ta tadqiqotni aniqladi, ammo barcha holatlarda kortikosteroidlar oxir oqibat zarar yetkazganligi ma’lum bo’lgan.

Shunga qaramay, Xitoy tibbiy jamoasi ushbu talqinga qo’shilmaydi, chunki qolgan 25 ta tadqiqot teskari natijalarni ko’rsatdi va tadqiqot ma’lumotlari bir-biriga zid hisoblanadi.

Asoratlari

Prognoz

O’lim darajasi mamlakatlar o’rtasida farq qilishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda o’lim darajasi Xitoyga qaraganda yuqori bo’lib chiqdi. Italiyada u 10 foiz, Buyuk Britaniyada 7 foiz, AQShda esa 1.6 foiz atrofida baholanmoqda. Dunyo bo’yicha o’lim darajasi o’rtacha 4% deb olingan, ammo agar sinov o’tkazilmagan va kasallik alomatlarsiz yengil kechgan holatlarni hisobga olsak, o’lim darajasi taxminan 0,125% bo’lishi mumkin

Kasalxonaga yotqizilgan bemorlar orasida o’lim darajasi 4% dan 11% gacha o’zgarib turadi.

Turli xil omillar mamlakatdagi o’lim ko’rsatkichiga ta’sir qilishi mumkin, masalan, Italiya aholining yoshi eng yuqori bo’lgan ikkinchi mamlakatdir, bu yuqori o’lim ko’rsatkichiga sabab bo’ladi. Qolaversa ushbu mamlakat aholisi chekish va antibiotiklarga ta’sirchanlikning yo’qotilishi bo’yicha ham Yevropada yetakchi o’rinlarni egallaydi.

SARS va MERS kasalliklari bilan solishtirilganda COVID-19`da o’lim ko’rsatkichi ancha past. Biroq, COVID-19 kasalligi osonroq tarqaladi va allaqachon ko’plab odamlarning hayotiga zomin bo’lishga ulgurdi.

O’limning asosiy sababi nafas olish yetishmovchiligi bo’lib, u o’tkir respirator distress-sindrom fonida rivojlanadi.

Tadqiqot yo’nalishlari

Vaktsina yaratilishi

Vaktsina ishlab chiqish sog’liqni saqlash tizimida juda muhimdir. Uning ustida ishlash davom etmoqda, ammo bu taxminan bir yil davom etishi mumkin. Amaldagi tadqiqotlar asosan virus sirtidagi peplomerlar oqsililiga antitanalar olishga yo’naltirilgan.

Hozirda kamida 20 ta potentsial vaktsinalar ishlab chiqilmoqda. Agar vaktsinalar hayvonlarda o’z samaradorligi va xavfsizligini isbotlasa, unda ular 2020-yil iyuniga qadar keng ko’lamli klinik sinovlarga tayyor bo’lishi mumkin. Vaktsinaning birinchi sinovi virusning genomini dekodlash va uni oshkor etilishidan 60 kun o’tgach boshlandi.

Virusga qarshi vositalar

Virusga qarshi vositalarni ishlab chiqish virusni hayot siklining har qanday bosqichida replikatsiyasini to’xtatishni, shu bilan birga inson tanasining hujayralariga zarar yetkazmaslikni o’z ichiga oladi. Viruslar tez ko’payadi, tez mutatsiyaga uchraydi va osonlikcha moslashadi, natijada dori va vaktsinalarga nisbatan sezgirlik yo’qoladi. Shuning uchun virusga qarshi vositalarni ishlab chiqish juda qiyin jarayondir.

Virusga qarshi vositalarning turli klinik sinovlari o’tkazilmoqda, jumladan oseltamivir, lopinavir va ritonavir, gansiklovir, favipiravir, baloxavir marboksil, umifenovir, interferon alfa va boshqalar. Hozircha bunday davolash usullarini qo’llab-quvvatlaydigan dalillar yo’q. Virusga qarshi vositalarning samaradorligini nazorat ostidagi tasodifiy klinik tadqiqotlar tasdiqlashi kerak.

Bunday klinik tadqiqotlarning biri lopinavir va ritonavir jiddiy holatlarda hech qanday foyda keltirmasligini ko’rsatdi. Keyingi tadqiqotlar bu vositalar foydasizligini tasdiqlashga yoki uni qo’llash maqsadga muvofiqligini aniqlashga yordam beradi.

Remdesivir vositasi «probirkadagi» (in vitro) virusga qarshi samaradorligini ko’rsatgan va Xitoyda COVID-19ni davolash ishlatiladigan. Bundan tashqari, u AQShda ham birinchi bemorni davolashda ishlatilgan vosita sanaladi.

Xloroxin va gidroksikloroxin

Xloroxin va gidroksikloroxin kabi bezgakka qarshi preparatlarining klinik sinovlari ham olib borilmoqda, ammo hozirgacha ushbu terapiyani qo’llab-quvvatlaydigan dalillar yo’q. Xloroxin «probirka ichida» (in vitro) virusga qarshi samaradorligini ko’rsatdi va ehtimol Xitoy klinik ko’rsatmalariga ilova qilinadi.

Xitoy xloroxin yetarli darajada xavfsiz ekanligi haqida xabarlar bergan. Xitoy mutaxassislari o’rtasida kelishilgan ko’rsatmalar xloroxinni qo’llashni tavsiya qiladi, chunki u muvaffaqiyatli davolanish ehtimolini oshirishi, kasalxonada qolish muddatini kamaytirishi va bemorlarning yakuniy korsatkichlarini yaxshilashi mumkin.

Sog’ayganlarning plazmasi va immunoglobulinlar

Sog’aygan kishilarning qon plazmasi va immunoglobulinlar vena ichiga yuborilganda immunomodulyator sifatida ishlaydi, shuning uchun ularning virusga qarshi samaradorligini «probirka ichida» sinab ko’rishning iloji yo’q. Bemorlarning davolanishini tahlil qilish ham qiyin bo’lishi mumkin, chunki terapiya ta’sirini bemorda hamroh bo’lgan omillar fonida, kasallikning tabiiy kechishi va dori vositalari qabuli natijasidan ajratib ko’rsatish qiyin bo’ladi.

Tuzalib ketgan kishilarning qon plazmasi SARSda ishlatilgan va omon qolish darajasini oshirishning so’nggi imkoniyati sifatida qaralgan. Ba’zi tadqiqotlar o’limning pasayishini ko’rsatgan, ammo umuman olganda, tadqiqotlar natijalari bir-biriga zid edi.

Sog’ayib ketgan bemorlarning plazmasini quyish jiddiy nojo’ya ta’sirga ega bo’lmagan davolash chorasi bo’lishi mumkin. Boshqa viruslarga qarshi ba’zi tadqiqotlar ushbu davolash usulining samaradorligini ko’rsatgan. Shuningdek, u JSST tomonidan Ebola epidemiyasida qo’llash uchun tavsiya etilgan.

Nazariy jihatdan, qon plazmasidagi antitanalar viruslar sonini kamaytirishi mumkin va agar davolanishning boshqa aniq usullari bo’lmasa, tiklangan bemorlardan qon quyish samaradorligi va xavfsizligini tekshirish zarur bo’ladi. Ushbu usul bilan davolashning klinik sinovlari Xitoyda allaqachon boshlangan, ammo hozirga qadar buning to’g’risida ma’lumotlar yo’q.

Shuningdek, Xitoyda og’ir va o’ta og’ir bemorlarda immunoglobulinlarni qo’llash bo’yicha nazorat ostidagi tasodifiy sinovlar boshlandi, ammo hozirga qadar bunday davolanishni tavsiya qilish foydasiga hech qanday dalil yo’q.

Angiotenzin II retseptorlari blokatrolari

Angiotensin II AT1R retseptorlariga birikib, qon tomirlarini toraytiradi va shu bilan qon bosimini oshiradi. Angiotenzin-aylantiruvchi ferment 2 angiotenzin II-ni deaktivatsiya qilib, vazodilatator rolini o’ynaydigan va renin-angiotenzin tizimida qayta aloqa sifatida xizmat qiladigan moddalar hosil qiladi.

AT1R retseptorlari blokatorlari odatda gipertoniyada qon bosimini pasaytirish uchun ishlatiladi, ammo kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, ular ishlatilganda angiotenzin aylantiruvchi ferment 2 `ning ekspressiyasi oshadi. SARS-CoV hujayralarga kirish uchun angiotensinga aylantiruvchi ferment 2 retseptorlariga bog’lanadi, SARS-CoV-2 ham shu tarzda kirib borishiga ishoniladi.

SARS-CoV tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, kasallik tufayli angiotenzin aylantiruvchi ferment 2`ning ta’siri kamayadi, bu esa fermentlarning buzilishi va AT1R retseptorlarining haddan tashqari qo’zg’alishi, natijada o’pkaning jiddiy shikastlanishiga olib keladi. AT1R blokatorlari, masalan, valsartan, nazariy jihatdan o’pkaning o’tkir shikastlanishini rivojlanish ehtimolini kamaytirishga yordam berishi mumkin. Hozirda bunday davolash imkoniyati o’rganilmoqda.

Boshqa dorilar

Davolashda shuningdek teykoplanin va kamostat mezilat foydali bo’lishi mumkin. O’gir bemorlar orasida sarilumabni qo’llash o’rganilmoqda. Shuningdek, o’tkir respirator distress-sindromni davolash uchun gimsilumab nomli dori ishlab chiqilmoqda.

Covid-19ni gripp bilan taqqoslash

COVID-19 va gripp kasallikning klinik ko’rinishlari bo’yicha o’xshashdir: infektsiyalar asimptomatik, yengil yoki og’ir bo’lishi mumkin, shu jumladan o’lim xavfi bilan. Ikkala kasallik ham pnevmoniyaga olib kelishi mumkin ^[manba]. Ikkala kasallikni ham keltirib chiqaradigan viruslar o’xshash tarzda: kontakt, havo tomchilari orqali va buyum yoki sirtlar orqali yuqadi.

Ammo grippning inkubatsiya davri qisqaroq (taxminan 3 kun), shu sababli u tezroq tarqaladi. Bundan tashqari, COVID-19 dan farqli o’laroq, gripp viruslarining tarqalishi kasallik alomatlar boshlangunga qadar sodir bo’ladi. Gripp asosan bolalar orqali tarqaladi, COVID-19 esa kattalar orasida tarqalib, so’ng bolalarga o’tadi.

Gripp bilan kasallanishda og’ir va o’ta og’ir holatlarining foizi ham kamroq. COVID-19 tufayli o’lim ko’rsatkichi grippnikiga (0,1%) nisbatan ancha yuqori. Gripp, bolalar va keksa odamlar uchun ko’proq xavf tug’diradi, COVID-19 holatida, hozirgi ma’lumotlarga ko’ra, xavf katta yoshdagi odam va surunkali kasalliklarga chalingan odamlar orasida yuqoriroqdir.

COVID-19 ga qarshi vaktsina yoki dorilar yo’q, grippga qarshi esa vaktsina va virusga qarshi preparatlar ishlab chiqilgan.