Ko’krak bezi saratoni — sabablari, alomatlari, davolash va oldini olish

Ko’krak bezi saratoni — sut bezlari to’qimalarida yuzaga keladigan yomon sifatli o’smalar. Dunyoda ayollar orasida uchraydigan saraton kasalliklarining eng keng tarqalgan turi bo’lib, 13 yoshdan 90 yoshgacha bo’lgan har 100 000 ayolga 99,4 ta holat to’g’ri kelishi qayd etilgan^[manba]. JSST ma’lumotlariga ko’ra, har yili dunyoda 800,000-1,000,000 yangi kasallanish holatlari qayd etiladi.

Sut bezlarida paydo bo’ladigan o’smalarning ko’p qismi yaxshi sifatli bo’ladi va xavfli deb hisoblanmaydi: ular sekin o’sadi, o’sma hujayralari sog’lom hujayralardan sezilarli darajada farq qilmaydi va organizmning boshqa organlari yoki qismlariga tarqalmaydi.

Saraton mutatsiyalar — hujayralardagi o’sishni tartibga solish va ularni sog’lom saqlash uchun javob beradigan genlardagi atipik o’zgarishlar natijasida paydo bo’ladi. Yomon sifatli hujayralar nazoratsiz ko’payadi, shuning uchun vaqt o’tishi bilan ular birlamchi o’simtadan tashqariga chiqib atrofdagi sog’lom to’qimalarga, limfa tugunlariga va uzoq a’zolarga tarqalishi mumkin.

Sut bezlari hujayralaridan rivojlangan xavfli o’smaga ko’krak bezi saratoni deb ataladi. Ko’pincha kasallik bo’lak hujayralarida (sut ishlab chiqaradigan bezlar) yoki kanallarida (bo’laklarda hosil bo’lgan sut ko’krak uchiga keladigan yo’llar) boshlanadi.

Sabablari va xavf omillari

Ko’pgina hollarda ko’krak bezi saratoni tasodifan yuzaga keladi. Faqatgina 10% holatlarda kasallik irsiy ravishda BRCA1 va BRCA2 genlaridagi mutatsiyalar tufayli kelib chiqadi. Mutatsiyaning mavjudligi ko’krak saratoni rivojlanish xavfini 60-80 foizga oshiradi deb taxmin qilinadi, shuning uchun ba’zi Yevropa mamlakatlarida bu profilaktik mastektomiya (ko’krakni to’liq olib tashlash) uchun ko’rsatma hisoblanadi.

Saraton xavf omillari. Bular saraton kasalligining boshlanishiga turtki beradigan sabablardir. Ammo shuni yodda tutish kerakki, bunda faqat saraton kasalligi yuzaga kelishi ehtimoli haqida gap bormoqda, ma’lum bir bemorda kasallik rivojlanishi muqarrar ekanligi haqida emas.

Xavf omillari ikki guruhga bo’linadi — ta’sir o’tkazib bo’lmaydigan omillar va ta’sirini kamaytirish mumkin bo’lgan omillar.

Ta’sir o’tkazib bo’lmaydigan xavf omillariga quyidagilar kiradi:

• Ayol jinsi. Erkaklarda kasallik kamdan-kam hollarda rivojlanadi (bu genlardagi mutatsiyaga bog’liq bo’lishi mumkin);
• Yosh. Kasallik 90 foizi holatlarda 40 yoshdan oshgan bemorlarda tashxislanadi;
• Genetik moyillik, BRCA1 va BRCA2 genlarida mutatsiyalar mavjudligi;
• Sut bezlarining xavfli saraton oldi (prekantseroz) kasalliklari;
• Anamnezda ko’krak saratoni mavjudligi;
• Anamnezda ko’krak qafasiga nurlanishi ta’siri bo’lganligi;
• Hayz ko’rishning yoxud menarxening erta boshlanishi (12 yoshgacha), kech menopauza (55 yoshdan keyin).

Ta’sir o’tkazish mumkin bo’lgan xavf omillari:

• Ayolning homilador bo’lmasligi (homilador bo’lmasa xavf ortadi), emizishni rad etish, homiladorlikni sun’iy ravishda to’xtatish;
• Semizlik;
• Qandli diabet, gipertoniya;
• Steroid gormonlar, gormonal kontraseptivlardan uzoq muddat foydalanish;
• Alkogolli ichimliklarni suiste’mol qilish, chekish;
• Jismoniy faollikning yetarli emasligi;
• Tunggi ish tartibi.

Kasallik belgilari

• Ko’krakda atrofdagi to’qimalardan farq qiladigan zich hosila paydo bo’lishi;
• Sut bezlari hajmi, shakli yoki tashqi ko’rinishida o’zgarishlar;
• Terining o’zgarishi, qipiqlanishi, ma’lum bir qismining botib qolganligi;
• Ko’krak uchining ichkariga tortilib qolishi;
• Ko’krak yoki uning bir qismining qizarishi;
• Terining apelsin po’stlog’iga o’xshashligi.

Ro’yxatda keltirilgan alomatlar har doim ham bir xil ma’noda ko’krak bezi saratonini ko’rsatmaydi. Ammo mutaxassis yomon sifatli kasallikni faqat tekshiruvdan keyin istisno qilishi mumkin. Agar sizda bir yoki bir nechta alomatlar aniqlansa, to’liq va sifatli tashxis qo’yish uchun shifokorga murojaat qilish zarur.

Kasallikning oxirgi (III-IV) bosiqchlarida quyidagi alomatlar qayd etilishi mumkin:

• Ko’krakdan shaffof yoki qonli ajralmalar kelishi;
• O’sma teriga o’sib kirganligi bois ko’rkak uchining ichkariga tortilib qolishi va rangining o’zgarishi.

Bosqichlari

Ko’krak saratoni bosqichi kasallikning xususiyatlariga qarab belgilanadi. Bosqichni aniqlash eng yaxshi davolash usullarini tanlashga yordam beradi.

Odatda, ko’krak saratoni bosqichi 0 dan IV gacha bo’lgan raqamlar bilan belgilanadi, 0 bosqich invaziv bo’lmagan saraton (in situ saraton), IV bosqich esa organizmning boshqa qismlariga tarqalgan invaziv kasallikni nazarda tutadi.

Bosqichni aniqlashda nimalar e’tiborga olinadi:

• O’simta hajmi (T harfi bilan belgilanadi);
• Mintaqaviy limfa tugunlarining holati (N harfi);
• Uzoq metastazlarning mavjudligi (M harfi);
• O’simta hujayralarining farqlanish darajasi (G harfi);
• O’simta retseptorlari holati (estrogen va progesteron retseptorlarining mavjudligi);
• Saraton o’smalari proliferatsiyasi ko’rsatkichi Ki67;
• ERBB2`ning haddan tashqari ekspressiyasi mavjudligi yoki yo’qligi (HER2 / neu).

Ko’krak saratonining molekulyar turlari

Kasallikning kechishi prognozi va davolash choralariga qay tarzda javob qaytarishi o’smaning molekulyar-genetik xususiyatlariga bog’liq.

O’sma hujayralarida estrogen (ER) va progesteron (PR) gormoni retseptorlari, HER2 / neu epidermal o’sish omillari retseptorlari va boshqa molekulyar va genetik belgilar mavjudligi yoki yo’qligi hisobga olinadi.

Shunga ko’ra quyidagi subtiplar ajratib ko’rsatiladi:

• Luminal A (30—45 %). Bular gormon retseptorlari (estrogen va / yoki progesteron) mavjud, HER2 retseptorlari yo’q va Ki67 darajasi past bo’lgan o’smalardir. O’simta yuqori darajada differentsiyatsiyalangan (G1), odatda sekin o’sadi, kasallik eng yaxshi prognozga ega;
• Luminal B (14—18 %). Gormon retseptorlari (estrogen va / yoki progesteron) mavjud, HER2-musbat yoki HER2-salbiy, Ki67 yuqori darajada. O’simta, l tipidagi A tipidagi saraton kasalligidan ko’ra tezroq o’sadi, prognozi biroz yomonroq;
• «Triple negative» (8—15 %).Gormonlar (estrogen va progesteron) va HER2 uchun retseptorlarga ega emas. Saraton kasalligining ushbu turi BRCA1 gen mutatsiyasiga ega va yosh ayollar orasida ko’proq uchraydi;
• HER2 ijobiy (27—39 %). O’smalarda gormon retseptorlari (estrogen va progesteron) mavjud emas, HER2 uchun retseptorlar esa mavjud. O’simta luminal subtiplarga qaraganda tezroq o’sadi, yomonroq prognozga ega bo’lishi mumkin, ammo HER2 oqsiliga yo’naltirilgan maqsadli terapiya bilan yaxshi davolanadi.

Patologik gradatsiya

«G» o’simta hujayralarining farqlanish darajasi ko’krak saratoni hujayralari va normal hujayralar o’rtasidagi farqni va o’simta hujayralari sonining ko’payish tezligini anglatadi.

• G1 — yuqori darajada differentsiyatsiyalangan o’sma. Saraton hujayralari sog’lom hujayralarga o’xshaydi, ularning o’sish sur’ati sekin va metastaz ehtimoli past;
• G2 — o’rtacha darajada differentsiyatsiyalangan o’sma. O’simta hujayralarida normal hujayralar belgilariga ega, ko’payish tezligi va metastazlarning shakllanishi ehtimolligi bo’yicha o’rtacha ko’rsatkichlarga ega;
• G3 — bu past darajada differentsiyatsiyalangan o’sma. Saraton hujayralarida normal hujayralar belgilari deyarli aniqlanmaydi, ko’payish tezligi va metastaz ehtimolligi yuqori . Bunday kasalliklar eng tajovuzkor va xavfli kechadi.

Tashxisni tasdiqlash

Sut bezlarini tekshirganda (ultratovushli tekshiruv, MRT, mammografiya, palpatsiya) shifokorlar saraton kasalligi mavjudligidan shubha qilishlari mumkin. Gumonni tasdiqlash yoki rad qilishning yagona usuli bu shubhali qismdan to’qima namunasini olish va uni mikroskop ostida tekshirishdir.

Ko’krakda o’sma shakllanishida ko’pincha qalin ignali biopsiya (trepan-biopsiya) amalga oshirilib, materialni gistologik tekshiruvi o’tkaziladi. Agar onkologik tashxis tasdiqlansa, unda immunogistokimyoviy tadqiqot yoki o’smaning molekulyar xususiyatlarini o’rganish amalga oshiriladi.

Organizmda kasallik tarqalganligini baholash uchun quyidagilar belgilanishi mumkin:

• Ultratovushli tekshiruv;
• Kompyuter tomografiyasi;
• Osteostsintigrafiya;
• PET-KT;
• MRT.

Tashxislash

Klassik standart usullar:

• Ultratovushli tekshiruv;
• Rentgenologik tekshiruv — mammografiya.

Duktografiya, stereotaktik biopsiya, aspiratsion biopsiya va trukat-biopsiya kabi maxsus tadqiqot usullari keng qo’llaniladi. Biopsiya paytida olingan barcha materiallar tekshirish uchun laboratoriyalarga yuboriladi.

O’simta tarqalishini baholash — uzoq metastazlarni aniqlash yoki ularning yo’qligini tekshirish uchun ikki tomonlama kontrastli kompyuter tomografiyasi (KT) talab qilinishi mumkin.

Ba’zi hollarda bemorlarga PET-KT tekshiruvi buyuriladi:

• An’anaviy diagnostika usullari (KT, sintigrafiya) informativ bo’lmasa, mahalliy tarqalgan yoki metastazlangan o’sma bo’lgan bemorlarda kasallikning bosqichini aniqlash;
• An’anaviy diagnostika usullari (KT, sintigrafiya) informativ bo’lmasa, davolash jarayonida natijani baholab borish;
• Davolanishdan oldin kasallikning tarqalish darajasini baholash (agar kerak bo’lsa, klinik onkolog tomonidan belgilanadi);
• Kamida to’rtta qo’ltiq osti limfa tugunlari shikastlangan bemorlarda lumpektomiya yoki mastektomiyadan keyin kuzatuv olib borish.

Ko’krak bezi saratonini davolash

Davolash usulini tanlash ko’plab omillarga bog’liq: kasallikning bosqichi, ayolning yoshi, o’smaning tuzilishi va o’sish tezligi. Zamonaviy terapiya usullari jarrohlik, radioterapevtik va kimyoterapevtik usullarning eng maqbul kombinatsiyasidan, ya’ni kompleks yondashuvdan foydalanadi.

Terapiyada mutaxassislar har bir bemorga individual yondashishlari kerak. Turli xil profillardagi mutaxassislar kengashi ayolga aniq davolash usullarini taklif qilishlari, shu bilan davolash ham onkologik, ham estetik jihatdan muvaffaqiyatli bo’lishi kerak.

Jarrohlik

Operatsiya usulini tanlashda mutaxassislar ko’krakning shakli va hajmini tiklash variantini oldindan rejalashtirishadi. Jarrohlik davolash ikkita yondashuvni o’z ichiga oladi: ko’krakni qayta tiklash usuli to’g’ridan-to’g’ri ularga bog’liq:

• lumpektomiya — sut bezlarini qisman olib tashlash;
• mastektomiya — sut bezlarini to’liq olib tashlash.

Quyidagi holatlarda mastektomiya zarur bo’ladi:

• Bemorda ko’krak o’lchami kichik bo’lsa;
• O’simta teriga yoki ko’krak qafasiga o’sib kirsa;
• O’simta juda katta bo’lsa;
• O’simta ko’krak qafasi bo’ylab tarqalsa.

Ko’p hollarda birinchi tanlov sifatida a’zolarni saqlab qolishga qaratilgan operatsiyalarga afzallik beriladi. Agar mastektomiyadan tashqari boshqa variant bo’lmasa, bemorga shaxsiy imtiyozlarni hisobga olgan holda ko’krakni qayta tiklash uchun turli xil plastik jarrohlik amaliyotlari taklif etiladi.

Kimyoterapiya

Kimyoterapiya operatsiyadan keyin ham, undan oldin ham tayinlanishi mumkin. Operatsiyadan oldin kimyoterapiyaning maqsadi birlamchi o’simtani kamaytirishdir, shunda ko’krakni saqlab qolgan holda o’smani olib tashlash (lumpektomiya) mumkin bo’ladi.

Jarrohlikdan so’ng, kimyoterapiya metastazlarni yo’q qilish va kelajakda olidni olish uchun buyuriladi.

Radiatsion terapiya

Radiatsion terapiya ko’krak saratonini davolash uchun uchta holatda ishlatiladi:

• Operatsiyadan keyin kasallik qaytalanishini oldini olishda;
• Olib tashlashni imkoni bo’lmagan o’smalarni simptomatik (palliativ) davolashda;
• Uzoq metastazlar tufayli asoratlar bo’lganida (og’riq, orqa miya yoki miya qisilishida) simptomatik davolashda.

Gormonal terapiya

Ko’krak bezi saratonini gormonlar bilan davolash o’smada estrogen/progesteronga retseptorlar mavjud bo’lgan hollarda qo’llaniladi. Bunda Tamoksifen kabi antiestrogen, aromataza ingibitorlari, gonadotropin-rilizing gormon ishlatiladi.

Gormonoterapiyaning minimal davomiyligi — 5 yil, noxush prognozni va’da qiluvchi hatto bitta omil bo’lgan hollarda esa 10 yil.

Ko’krakni qayta tiklash

Rekonstruktiv operatsiya ayolga ko’krakning shakli o’zgarishi yoki olib tashlanganligi tufayli stressni oldini olish imkonini beradi. Hozirda turli xil qayta shakllantirish usullaridan foydalaniladi, ular murakkabligi va davomiyligi bilan farq qiladi.

Ko’krakni tiklash usullari:

• Bir vaqtning o’zida — operatsiya paytida o’sma olib tashlanganidan keyin darhol amalga oshiriladi;
• Kechiktirilgan — davolashning barcha bosqichlaridan keyin amalga oshiriladi.

Rekonstruktiv operatsiyalar, shuningdek, ko’krakni tiklash uchun ishlatiladigan to’qima turida ham farq qiladi. Muayyan vaziyatga qarab, organizmning o’z to’qimalari (autoto’qimalar) yoki doimiy yoki vaqtincha implantlar (alloto’qimalar) ishlatiladi.

Oldini olish

Har bir inson organizmning iloji boricha sog’lom bo’lishiga yordam berishi mumkin, bunda muvozanatli ovqatlanish, sog’lom tana vaznini ushlab turish, chekishni tashlash, alkogolli ichimliklarni cheklash, muntazam jismoniy mashqlar va sport muhim ahamiyatga ega.

Ammo sog’lom turmush tarzi saraton kasalligi yuzaga kelmasligi kafolati emasligini, balki kasallikka chalinish xavfini kamaytirishning bir usuli ekanligini tushunish kerak.

Ba’zi ayollarda irsiy omillar tufayli ko’krak bezi saratonini rivojlanish xavfi yuqori. Masalan, agar bir nechta yaqin qarindoshlarda (ayol va erkaklar) ko’krak (sut bezlari) saratoni tashxisi qo’yilgan bo’lsa, ayniqsa erta yoshda, BRCA1 yoki BRCA2 genlarida mutatsiya mavjudligi ehtimoli katta bo’ladi.